علی موذنی
حضور
من تا پیش از مرگ پدر از مادر تفسیری دیگر داشتم، و حالا که از سر خاک مادر برگشته ام، خاکی که هنوز سنگ قبری رویش ننشانده اند، از او تفسیری دیگر دارم. باید می گذاشتم مهرانه وسایل مادر را ضبط و ربط کند تا قلب من این طور درهم فشرده نشود. بلوزش بوی او را می دهد و پیرهنش به عطری آغشته است که هدیۀ پدر به او بود. توی کیف پولش کلید اتاق یادبود پدر بود و کلید در حیاط و دو تا دو تومانی و یک ده تومانی. چشمم که توی لایۀ دیگر کیف به کوپن شمارۀ هشتاد و هفت افتاد، لبم را گاز گرفتم که فریاد نزنم. سرم را از پنجره بردم بیرون. اگر چراغ پنجرۀ روبه رو روشن نبود، فریاد می زدم. چقدر احتیاج داشتم در دشتی بدوم، آن قدرکه فقط خستگی را احساس کنم نه درد را. روفرشی اش را هم که چسبش ور آمده بود، گذاشتم توی کمد که دیدارش مرا به سر حد جنون نرساند. کمد چنان از عطر او آكنده بود که سر فروبردم در لباس ها و گریه را سر دادم. بعد هم که دیدم هیچ کدام از وسایلش جلوی چشمم نیست، دلم نیامد در کمد را ببندم. می خواستم لباس ها چنان حضوری از او در من ایجاد کنند تا برای ساعتی هم که شده بروم توی اتاقم و با این تصور که مادر مثل همیشه در سرسراست، بتوانم کمی به درسم برسم، اما حتی یک جملۀ جزوه را هم نفهمیدم. ضبط را روشن کردم تا آهنگ تند مثل جریان سریع باد گردِ سکوت را با خود ببرد. در امنیت صدا چراغ های خانه را روشن کردم و نشستم توی سرسرا، در حضور لباس های مادر، و گفتم:« نمی دانم آن جایی که رفته ای، چه مقرراتی دارد، اما دعا می کنم پدر بتواند بیاید پیشوازت.» و یک دفعه به سرم زد وسایل پدر و مادر را یک جا کنار هم بگذارم. مطمئن بودم هر دو از این کار لذت می برند. اگر نشد کنار هم خاکشان کنم، وسایلشان را که می توانم کنار هم بگذارم. مردد بودم وسایل مادر را بگذارم توی اتاق یادبود پدر یا وسایل پدر را توی کمد مادر؟ کمد مادر را ترجیح دادم. چرا کتمان کنم؟ از اتاق یادبود پدر دل خوشی ندارم. نه این که از پدر دلگیر باشم، نه، من او را به اندازه ی مادر دوست دارم، و خاطره اش برایم همان قدر عزیز است که خاطرۀ مادر. ناراحتی من بیشتر از آن که به پدر مریوط شود، به رفتار مادر برمی گردد. اگر با اصرار یک اتاق را اختصاص به وسایل پدر نمی داد و درش را هم با وسواس قفل نمی کرد، حضور پدر پشت در بستۀ اتاق آن قدر واقعی نمی شد که صدای حرف زدن مادر را با او از آن جا بشنوم. اولین بار که شنیدم، سر جام میخکوب شدم. زانوهام شروع کردند به لرزیدن. خوب گوش دادم. مفهوم نبود چه می گوید. خودم را تا دم در اتاق کشیدم و بی رمق دستگیره را چرخاندم. قفل بود. صدا قطع شد و چند لحظه بعد که در باز شد، اولین چیزی که به نظرم آمد، لبخند مرموز مادر بود که تیرۀ پشتم را لرزاند. چشم ها و گونه هاش از شدت گریه سرخ بود.گفتم: «با کی حرف میزدی؟»
گفت: «با کسی حرف نمی زدم.» و در اتاق را کامل باز کرد. رفتم تو. بوی سیگار می آمد. دودش پراکنده بود. سیگاری تا نیمه سوخته در جاسیگاری بود. فیلترش رو به قاب عکس پدر بود. فندک پدر کنار جاسیگاری عمود ایستاده بود، همان طور که عادت داشت بگذارد. کتش روی شانۀ صندلی آویخته بود. مثنوی اش رو به قاب عکسش باز بود. صداش در گوش هام پیچید، گرم و گرفته: از نفیرم مرد و زن نالیده اند . . .
حافظ و شاهنامه و سعدی هم گوشه ی میز مرتب روی هم چیده شده بودند. یک دفعه احساس کردم پدر دارد از توی عکس نگاهم می کند. از اتاق سریع زدم بیرون. جای خالی قاب عکسش روی دیوار سرسرا مستطیلی بود که رنگش روشن تر از رنگ باقی دیوار می زد. قاب عکس آخرین یادگار پدر بود که مادر گذاشت توی اتاق یادبود. حالا می فهمم چرا. مادر با بردن قاب عکس به اتاق به روح پدر امکان جسم داده بود. برای همین بود که از آن به بعد هر بار چشمم به اتاق یادبود می افتاد، از محدودۀ تنگ زندگی پس از مرگ پدر بیزار می شدم. دلم می خواست مادر به روح پدر اجازه دهد حالا که از امکان جسم درآمده، به هر کجا که دلش می خواهد سفر کند نه این که برزخش را در حصار تنگ اتاقی ده دوازده متری سر کند. پدر در خواب های من به شدت بی حوصله ظاهر می شد. احساسم در خواب این بود که باید یک طورهایی سر مادر را گرم کنم تا پدر بتواند در گریز به آسمان نفسی تازه کند. برای همین پام را توی یک کفش کردم که باید خانه را بفروشیم. برادرم و زنش هم به این کار تشویقش می کردند. بی فایده بود. زیر بار نرفت. گفت: وقتی من مردم، که خیلی هم دیر نیست، هر کار دلتان خواست بکنید. بفروشید، خراب کنید، ولی تا من زنده ام، حرف فروش این خانه را نزنیدا
مهرانه گفت: «اگر توی این خانه بماند، بهتان قول می دهم از غصه دق کند! »
گفتم: «پس لااقل در این اتاق را قفل نکن. بگذار باز باشد.»
گفت: «در اتاق را به خاطر حرمتش قفل می کنم نه به روی تو یا هر کس دیگر. بیا، این هم کلید. هروقت خواستی، می توانی بروی تو…»
چشمم به پیرهنش افتاد که رنگش طوری سیاه بود که رنگ های دیگر خانه را می پوشاند. گفتم: «لباس سیاهت را در نمی آوری؟ می دانی که چقدر کسلم می کند.»
به سلیقه ی مهرانه براش پیرهنی خریدم که زمینه اش سفید بود. گل های ریز آبی داشت، رنگی که دوست دارم. وقتی پوشید، به اندازۀ دیدار منظره ای زیبا شاد شدم. بوسیدمش. گفت: «چه فایده؟ دلم سیاه است.»
تازه متوجه شدم گرفتگی خانه از تأثیر رنگ سیاہ لباس او نبوده است. از چشم هاش بود که دیگر فروغی از آن نمی تابید.گفتم: «کاش جای دلت مویت سیاه بود.»
دست کشید توی موهاش، و انگار در خاکستر ذغال بدمد. گفتم: «چرا رنگشان نمی کنی؟»
پوزخند زد.
گفتم: «بهانه نیاور که به کدام دلخوشی. درست است که زن او بوده ای، اما مادر ما هم که هستی. »
گفت: «اگر دنبال طراوت می گردی، زن بگیر.»
گفتم: «می گیرم، اما تو هم به اندازه ای که مادری، باطراوات باش.»
اگر موهاش را رنگ می کرد یا ساکت یک گوشه نمی نشست و خیرۀ جای خالی قاب عکس پدر نمی شد، به فکر نمی افتادم زن بگیرم. چون قرار نبود زنی که می گیرم، مونس من باشد، گفتم: « می گذارم به عهدۀ خودت.»
گفت: « با من که نمی خواهد زندگی کند.»
گفتم: «اتفاقا برای تو مونس می خواهم.»
گفت: «تو به فکر خودت باش. من مونس دارم.»
و طوری رفت توی اتاق که انگار پدر صداش زده باشد. وقتی از اتاق آمد بیرون، از آرامش صورتش فهمیدم راست می گوید. او مونس خودش را دارد. پس چرا من خودم را بیخود و بی جهت توی دردسر بیندازم؟ بعد از چندین تجربۀ تلخ می دانستم اگر زن وفادار می خواهم، نباید همین طوری زن بگیرم. کتمان نمی کنم که دوست دارم زن من هم بعد از مرگم به من وفادار بماند. و تا مونس من پیدا شود، دختری که وفاداری فروغ چشم های اوست، به این نتیجه رسیدم که وجود یک بچه شاید بتواند مادر را قدری از خیال پدر غافل کند. برای همین وقتی برادرم گفت: «خودش هم دارد تبدیل به روح می شود!»، از فرصت استفاده کردم و گفتم: «پس چرا دست به کار نمی شوید، آن هم بعد از چند سال؟»
خندید. گفت: « با این همه گرفتاری؟»
گفتم: «فقط عشق به نوه است که می تواند به زندگی برش گرداند.»
گفت: «این طور فکر می کنی؟»
گفتم: «می توانم بگویم این تنها امید من است.»
گفت: « امید من به مرور زمان است.»
گفتم: « مگر نمی بینی هر چه می گذرد، تکیده تر می شود؟ من برعکس تو فکر می کنم. مرور زمان داغش را تازه تر می کند.»
گفت: «راستش را بخواهی، دیگر از این خانه بدم آمده. »
گفتم: «پس ببین که من چه می کشم.»
گفت: «روی زنم هم تأثیر بد می گذارد. تازگی ها با اکراه می آید این جا.»
گفتم: «چاره اش همان است که گفتم.»
گفت: «تا ببینیم.»
گفتم: «حتی می شود به بهانه این که زن و شوهر کار می کنید بچه را بدهیم او نگه دارد…»
سکوت خانه به امید جیغ های برادرزاده ای که قرار بود بعدها از راه برسد، قابل تحمل شده بود. یکی دو ماه بعد که حالت های مهرانه خبر از حاملگی می داد، خوشحالی ام کمتر از برادرم نبود که از احساس پدر شدن سرمست بود. برای همین وقتی مادر خبر حاملگی مهرانه را آن طور ساده برگزار کرد، یکه خوردیم. انگار گفته باشیم هوا سرد شده یا هوا دارد رو به گرما می رود. برادرم گفت: «بی خودی خودمان را انداختیم توی دردسر.»
گفتم: «صبر داشته باش. خود بچه با خبرش فرق می کند. مادر نمی تواند نسبت به ادامۀ نسل بابا بی اعتنا باشد.»
شانه بالا انداخت. تا دو هفته پیدایشان نشد. حتی تلفن هم نزدند. بهشان حق می دادم. خودم هم دیگر صدای ضبط را به امید آن که شاید آهنگی دل مادر را شاد کند، بالا نمی بردم. فقط زیر چشمی می پاییدمش. دو سه بار که لم داده بود روی مبل، از خیرگی چشم ها و حالت بدنش ترس برم داشت نکند سکته کرده؟ آرام صداش می زدم، و تا جواب بدهد، نفسم بالا نمی آمد. آن وقت تلویزیون را به امید برنامه ای سرگرم کننده روشن می کردم، و زیر چشمی می پاییدمش ببینم توجه دارد یا نه؟ پیش می آمد نیمه شب ها از خواب بپرم و با نگرانی به صدای خرخرش گوش بدهم. اگر نمی شنیدم، می رفتم بالای سرش و در آن تاریکی احساس می کردم عمل تنفس من با بالا و پایین رفتن قفسۀ سینۀ من دارد. سر همین چیزها بود که طاقت نیاوردم و روبه رویش ایستادم، در مرکز صحنه ای که خاطراتش را با خیرگی چشم ها مرور می کرد، و فریاد زدم: «شده ای آینۀ دق» و رو به اتاق پدر فریاد زدم: «خودت که شاهدی بابا، چسبیده به مردۀ تو و زنده ها را فراموش کرده. آخر اگر آن وسایل ماترک توست، ما هم تخم و ترکه ات هستیم.»
صدای گریۀ مادر بلند شد.
گفتم: «من دیگر توی این خانه آرامش ندارم.» و به صورتم سیلی زدم. دستم را گرفت. گفت: «دست خودم نیست.» و سرم را بر شانه اش گذاشت. به وضوح احساس می کردم تنها ما دو نفر نیستیم که داریم گریه می کنیم. برام آب قند آورد. گفت: «بخور، مادر.»
خجالت می کشیدم نگاهش کنم. نیمی از آب قند را تعارفش کردم. گفت: «نه.» و بعد از مدت ها تلویزیون را روشن کرد. آرام شده بودم. عینکش را که پاک می کرد، فکر کردم شاید اگر بتواند بخواند، سکوتش در نظرم آن قدر آزاردهنده نیاید. از تصور این که من بخوانم و او هم بخواند، به وجد آمدم. نه من و نه دیگران هیچ وقت نمی توانستیم باور کنیم او سواد ندارد. یعنی اگر جای مادر پدر زنده بود، می توانست بعد از مادر برای کسی مثنوی بخواند؟ پیشنهاد کردم برود کلاس های سوادآموزی. گفتم: «سرت گرم می شود. روزی یکی دو ساعت می روی سر کلاس، توی خانه هم مشق هایت را می نویسی»
لبخند زد.
گفتم: «تازه، دلت نمی خواهد روزی بتوانی مثنوی بخوانی؟»
گفت: «من عادت کرده ام مثنوی را فقط بشنوم.»
گفتم: «می خواهی برایت بخوانم؟»
گفت: «همیشه صداش توی گوشم است.» و صورت و صداش شبیه پدر شد. خواند:«
جان من سهلست جان جانم اوست
دردمند و خسته ام درمانم اوست
هر که درمان کرد مرجان مرا
برد گنج و در و مرجان مرا»
اشک توی چشم هام جمع شد. لب گزیدم که نچکد. گفتم: «باز هم بخوان»
مادر شد. گفت: «خیلی یادم نیست.» و پدر شد. خواند: « در غم ما روزها بیگاه شد
روزها با سوزها همراه شد
روزها گر رفت گو رو باک نیست
تو بمان ای آنک چون تو پاک نیست».
و مادر شد. گفت: «دیگر عمرم کفاف درس خواندن نمی دهد.»
گفتم: «کی تا حالا از روز مرگش خبر داشته؟»
لبخند زد، و طوری نگاهم کرد انگار بگوید چیزهایی هست که تو نمی دانی.
چند روز بعد که گفت اسم نوشته، از شدت خوشحالی بوسیدمش. گفتم: «مطمئن باش روح پدر هم شاد می شود.»
و رفتم براش چند تا دفتر خریدم و مدادش را با تراش رومیزیم تیز کردم. برادرم و زنش این خبر را با یک کیک کوچک جشن گرفتند. خانه نور گرفته بود. از مادر خواستیم کیک را ببرد. برید و سهم مهرانه را که می داد، گفت: «می دانی که نباید زیاد راه بروی؟»
مهرانه گفت: « بله، مامان…»
برادرم آهسته گفت: «مثل این که اوضاع دارد رو به راه می شود.» و با نگرانی به شکم مهرانه نگاه کرد. لبخند زدم. گفتم: «بهتر از این هم می شود. حالا می بینی!»
روز اول از دستپاچگی مادر برای آن که دیر سر کلاس نرسد، اشک توی چشم هام جمع شد. قدم زنان رفتیم. احساس می کردم خواهر کوچکم است. از خیابان که رد می شدیم، دستش را گرفتم.گفت: «یک وقت نبردم پای تخته…»
همان حرفی را به او گفتم که روز اول مدرسه رفتنم به من گفته بود: « انگشتت را می بری بالا، می گویی خانم اجازه، می شود برویم دستشویی؟»
کلی خندید. مچ دستم را فشار داد که بدجنس…
گفتم: «صبر کن برایت بیسکویت بخرم.»
خندید. گفت: «اذیت نکن.»
گفتم: «اگر یک وقت بغل دستی ات نیشگونت گرفت، نزنی تو گوشش. لگد بزن به پاش…»
از ته دل خندید. توی حیاط مدرسه میان زن های دیگر هم تشخیصش می دادم. از این که برنگشت نگاهم کند، خوشحال شدم. نامرتب قدم برمی داشت. تا مدتی بعد از رفتنش سر کلاس به حیاط خالی مدرسه خیره شدم. نمی توانستم از پس این احساس بربیایم که به محض خوردن زنگ زن ها می ریزند توی حیاط و شروع می کنند به بازی، و مادر جای بازی با آن ها فقط به همبازی غایبش فکر می کند. گفت: «تو هنوز اینجایی؟»
گفتم: «رفتم و برگشتم. خب، چطور بود؟»
گفت: «بد نبود.»
گفتم: «شیطانی که نکردی؟»
سعی کرد نیشگونم بگیرد. از دستش در رفتم. گفتم: «زنگ تفریح ندارید؟ »
گفت: «مگر به دستم نیفتی!»
گفتم: «تسلیم.» و دفترش را گرفتم و ورق زدم. چند تا خط صاف کشیده بود. گفت: «معلممان دختر خوبی است.»
گفتم: «امیدوارم برای تو همین طور معلم باقی بماند نه این که کم کم تبدیل شود به عروس.»
گفت: «خیلی هم دلت بخواهد.»
گفتم: « امیدوارم تا وقتی من می خواهم بیایم درس تو را بپرسم، صورتش را بند انداخته باشد.»
زد به پهلوم. خندید. گفت: «بی حیا!»
گفتم: «می دانی که چه چیزهایی حالم را به هم می زند؟
گفت: «منظورت چیست؟»
گفتم: «یعنی این که خودت هم به فکر باش!»
گفت: « خیلی بی حیایی!» و سرش را انداخت پایین و چادرش را کشید روی لب هاش. تا یکی دو هفته که توی دفترش فقط خط می کشید، شب های دلپذیری داشتیم. بیشتر از آن که سرم به کار خودم گرم باشد، او را زیر نظر می گرفتم که دختربچه ای را در عمق صورتش پرورش می داد. مشکلات از وقتی شروع شد که به مرحلۀ یادگیری حروف رسید. طی دو ماه هر چه کردیم، نتوانست یاد بگیرد. معلمش گفت: «تعجب می کنم. ایشان این قدر خوب به خاطر می سپرند، اما در عمل…»
مأیوس شدیم. دیگر نرفت. هرچند مدت ها کتاب ها را ورق می زد، آن قدر که قطر کتاب صد و چهل صفحه ای فارسی اش به نظر سیصد صفحه می آمد. نوشتن یا خواندن جلوی او برام سخت شده بود. دست های بی کارش عذابم می داد. گفتم: «یک بلوز برام بباف.» و سرعت کارش را که دیدم، گفتم: «عجله ای ندارم.»
گفت: «بعد از چله که دیگر پوشیدن ندارد.»
در شمارش رج ها زیاد اشتباه می کرد. از این که مجبور می شد چند رج را بشکافد و دوباره ببافد، خوشحال می شدم. آن قدر بافت و شکافت که کاموا کرک افتاد. تازه سردرد هم می گرفت و از چشم هاش آب می آمد. گفت: «جاش یک بافته برایت می خرم…»
گفتم: « لازم نیست. هوا دیگر دارد خوب می شود.»
با آن که اوایل اسفند بود، از آفتاب درخشان و ابرهای سفید و خاکستری و بوی هوا می شد بهار را حس کرد. عزا گرفته بودم که حالا با بهار چطور می خواهد کنار بیاید؟ من خودم در بهار بیشتر از هر فصل دیگری تمنای آن کسی را دارم که فروغ چشم هاش وفاداری است. گفتم: «هیچ به فکر خانه تکانی هستی؟»
گریه کنان رفت توی آشپزخانه و از آن جا به اتاق پدر و با قفل کردن در فکر مرا هم برای پیدا کردن راه چاره از کار انداخت. گفتم: «خدایا، کمکش کن.»
دیگر فهمیده بودم پیشنهادهام نه تنها کمکی به او نمی کنند که مایه ی آزارش هم می شوند. وقتی دکتر خبر سرطان معدۀ مادر را می داد، برای حفظ کنترل خودم گفتم: «مرگ هم جزئی از زندگی است.» و به سؤال دکتر که پرسید: «چیزی گفتید؟» جواب ندادم و از مطب زدم بیرون. توی راه با خودم شرط کردم اگر مادر از این خبر به وجد آمد، هر چه از دهانم در آید، نثارش کنم. تمام مدتی که سعی کرده بودم به زندگی برش گردانم، او به مرگ فکر می کرده. گفتم: «حالا راضی شدی؟»
گفت: «نگرانیم فقط تویی! »
گفتم: «می شد کار را به اینجا نکشاند.»
گفت: «مرگ دست خداست.»
گفتم: «این مال وقتی است که اجلمان برسد نه این که دستی دستی خودمان را بکشیم.»
گفت: «به مهرانه سپرده ام برایت دختر خوبی پیدا کند.»
گفتم: «سفارش کن دختری پیدا کند که بعد از مرگ من رفتارش مثل رفتار تو نباشد.»
لبخند زد. گفت: «پیداست خیلی اذیتتان کرده ام.»
گفتم: «خودت را آزار دادی» و نشستم جلوش. سرم را در دامن گرفت. چقدر احتیاج داشتم. چنگ که توی موهام زد، به سیری دل گریه کردم. قطره های اشکش می افتاد روی موهام. گفت: «از اول تا آخرش یک چشم برهم زدن بیشتر نیست.»
سرم را از روی دامنش برداشتم و خیره نگاهش کردم. به نظرم آمد دنیا بدون این صورت برای من چقدر ناآشناست. دنیا را با او شروع کردم و بی او باید ادامه بدهم. می دانم که آسیب پذیرتر از پیش شده ام، همان طور که جسم و روح او بعد از مرگ پدر آسیب دید. و درست است که زندگی من هنوز ادامه دارد، اما منظور مادر را از چشم برهم زدن می فهمم. در فاصلۀ باز و بسته شدن چشم ها تصاویری می بینیم، توجهمان جلب می شود، علاقه پیدا می کنیم نفرت می ورزیم و بعد… نه، نمی توانم مرگ را ختم زندگی اعلام کنم. مطمئنم آرزوی من از همیشه زنده بودن مادر جایی دیگر تحقق پیدا کرده است. و همين دلم را خوش می کند. گذاشتن وسایل پدر و مادر کنار هم این تصور را در من قوت می بخشد که آن ها رفته اند به سفر، سفری که من خودم هم در تدارک آنم. البته ساعت حرکتم را نمی دانم، اما مقدار فاصله ای را که باید طی کنم، می دانم که از یک چشم برهم زدن بیشتر نیست… 1369