داستان های عاشورایی
علی موذنی
داستان های عاشورایی
1-آیا نویسنده در نوشتن داستان‌های عاشورایی محدودیت‌های ذهنی یا قانونی علاوه بر سایر انواع داستانی دارد؟
- محدودیت به این عنوان که باید چهارچوب های خاصی را در این نوع داستان ها رعایت کنی که مثلا در داستان های غیر دینی و غیر مذهبی اجباری به رعایت آن ها نداری، بله، خط قرمزهایی وجود دارد که کم هم نیستند. البته این خط قرمزها فقط به داستان های عاشورایی محدود نمی شوند، بلکه گسترۀ داستان های دینی و مذهبی را در بر می گیرند.
2-توضیح می دهید که این محدودیت‌ها چه هستند و چرا شکل می‌گیرند؟ و اساسا دست نویسنده در نوشتن داستان‌های عاشورایی و استفاده از تخیل در آن ها چه قدر باز است؟
- محدودیت ها صورت های مختلف دارند. یک حوزۀ آن مثلا امنیت ملی است. باید مراقب باشی میان ادیان و مذاهب اختلاف ایجاد نکنی، وگرنه بعید نیست نتیجۀ این اختلاف افکنی برخوردهای قهر آمیز در کف خیابان ها باشد. هیچ نویسنده ای دنبال این نیست که آشوب به پا کند، اما ناگهان شرایط به صورتی غیرقابل کنترل در می آید و آن چه اصلا قابل پیش بینی نبوده، اتفاق می افتد. یک وقتی هم هست که نوع نگاه و برداشت نویسنده اعم از داستان نویس یا پژوهشگر از وقایع یا مفاهیم دینی یا مذهبی به صورتی است که اعتراض علمای دینی را بر می انگیزد و آن ها به عنوان مدعی العموم وارد می شوند و ممکن است حتی تا حکم تکفیر هم پیش بروند و … همین ها باعث می شود مثلا داستان نویس اصلا از ورود به چنین حیطه هایی پرهیز کند، یا اگر هم ورود کرد، شعلۀ تخیل را آن قدر پایین بکشد که نه نوری از آن احساس شود نه گرمایی. یعنی یک بازنویسی بی خاصیت که ارزش هنری ندارد و بیشتر مرور تاریخ است تا بازسازی خلاقانۀ تاریخ . مسلما این شیوه کار کردن حداقل برای داستان نویسانی که قالب داستان را ابزار کشف می دانند، جذاب نیست و عطای ورود به این جور موضوع ها را به لقای آن می بخشند. مخاطب جدی هم از این جور آثار نه تنها بهره ای نمی برد، بلکه دچار ملال می شود…
3-داستان‌های عاشورایی ما را تا چه میزان موفق می‌دانید؟
- در باره شان شناخت ندارم که بتوانم اظهار نظر کنم ، نه از کمیت‌شان نه از کیفیت‌شان …
4- رویکرد اصلی که در اغلب داستان‌های عاشورایی می‌بینیم، بازگشت قهرمان اصلی داستان در زمان به عقب یا حضور انتزاعی در واقعه عاشوراست. این رویکرد چرا بیشترین استفاده را دارد؟
- دو شیوه ای که اشاره کردید، هرچند شیوه های تجربه شده ای هستند، اما داستان نویس در استفاده از آن ها چاره ای ندارد. داستان نویس یا باید مستقیم برود سراغ وقایع تاریخی و آن ها را به گونه ای بازسازی کند که از برآیندش تفکر مورد علاقه اش استخراج شود یا در زمان معاصر به صورتی مثلا از طریق رویا با وقایع عاشورا درگیر شود. به نظرم مستقیم به سراغ تاریخ رفتن فی نفسه نه بد است نه خوب . همین طور از ُطرُق انتزاعی وارد موضوع عاشورا شدن هم فی نفسه نه بد است نه خوب. آنچه یک اثر را ممتاز می کند، در هر دو شیوه، میزان خلاقیتی است که در آن به کار می رود و اثری زنده و پویا به وجود می آورد و همذات پنداری مخاطب را بر می انگیزد. مقایسۀ فیلم تاریخی اولیس ساختۀ استانلی کوبریک با فیلم های تاریخی هم دوره اش، نشان می دهد در جایی که بسیاری از فیلم های تاریخی آن زمان در حال حاضر قابل دیدن نیستند، چه‌گونه نگاه خلاقۀ کوبریک توانسته اثری به وجود آوردکه هنوز دیدنی است و به نظرم همیشه هم تازگی خود را حفظ خواهد کرد. خلاقیت به این فیلم تاریخیِ پنجاه شصت سال پیش نشاطی بخشیده که فیلم های تاریخی همزمانش فاقد آنند…
5- چه شیوه های داستانی دیگری هست که می‌توان با اتکا به آن‌ها به داستان عاشورایی پرداخت؟
- شیوۀ دیگری که می تواند استفاده شود، بهره گیری از تفکر موجود در فلسفۀ عاشورا در متن زندگی امروز است. یعنی داستان نویس ساختار معنایی داستانش را مطابق با آن تفکر پی ریزی کند. البته ما از فلسفۀ عاشورا فقط به زیر بار ظلم نرفتنش را چسبیده ایم و عموما هم آن را به صورتی شعاری مطرح می کنیم که تکرارش موجب ملال می شود، در صورتی که طیف معنایی عاشورا بسیار وسیع تر از آن است که در چند شعار خلاصه شود. اصلا عاشورا اتفاق افتاد که سنت های رسول خدا مطابق با دستورات خدا حفظ شود. عاشورا یک تکۀ جدا افتاده از پازل وقایع صدر تاریخ اسلام نیست، بلکه در ترسیم منحنی معنایی وقایع صدر اسلام، عاشورا نقطۀ اوج منحنی ای است که از سقیفۀ بنی ساعده شروع شده و پس از اوج گیری منحنی در عاشورا، نه آن که فرودی قطعی داشته باشد، بلکه در طول حیات ائمه به صورت های مختلف تغییر وضعیت داده است. بنابراین برای طراحی موقعیت داستانی، تفکر عاشورایی می تواند الهام بخش موقعیتی باشد که شخصیت داستانی معاصر در آن زندگی می کند، و امام و یارانش و نیز مخالفانش می توانند الگوی شخصیت های داستانی قرار بگیرند و آن معنی را زنده کنند که کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا… یعنی حق و باطل همیشه موجود است و مطابق با تفکر دینی، انسان همیشه درچالش میان حق و باطل است، و سوال کلیدی امام حسین که آیا یاری کننده ای هست، در حافظۀ تاریخی و یا به تعبیری دیگر، در ناخودآگاه جمعی شیعه وارد شده است و هر نسلی در هر دوره ای این سوال را می شنود و به صورت های مختلف به آن یا پاسخ مثبت می دهد یا نمی دهد. من از این الگو در فیلم نامۀ هفتاد و سومین تن استفاده کردم. روزنامه نگاری که متوجه اختلاس بزرگی در یک پروژۀ ساختمانی شده، یا باید برای حفظ موقعیت کاری اش، چشم هایش را به روی آن پرونده ببندد یا با افشای پرونده، قدمی در جهت کمک به مردمی بردارد که مال‌باخته اند. آنچه کمکش می کند از حق پیروی کند، فلسفۀ عاشوراست. او ایثار می کند و از فردیت خودش به نفع جمع عبور می کند و به این ترتیب می شود یار هفتاد و سوم امام. او در واقع به ندای امام که آیا یاری کننده ای هست، پاسخ مثبت می دهد. به این ترتیب، فلسفۀ عاشورا عامل حرکت مثبتی می شود که هم جهت فردی دارد هم جهات اجتماعی…
مصاحبه گر: بهاران سواری
